Cukrzyca

Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą.

Cukrzyca to zespół chorób o podłożu metabolicznym, wyróżniających się hiperglikemią wywołaną zaburzeniami wydzielania i/lub działania insuliny.

Hiperglikemia to wzrost stężenia glukozy we krwi powyżej normy. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do poważnych powikłań, które możemy podzielić na:

uszkodzenie małych naczyń włosowatych, najdrobniejszych tętnic i żył – o średnicy poniżej 100nm), należą do nich:

– neuropatia cukrzycowa – uszkodzenie nerwów,

– nefropatia cukrzycowa – cukrzycowa choroba nerek,

– retinopatia cukrzycowa – przewlekłe uszkodzenie narządu wzroku, które rozwija się prawie u wszystkich chorych na cukrzycę.

uszkodzenia dużych naczyń krwionośnych, należą do nich:

– choroba niedokrwienna serca,

– choroba naczyń mózgowych (udary mózgu),

– choroba naczyń obwodowych (objawy niedokrwienia kończyn dolnych m.in. chromanie przestankowe, zimna stopa, bolesna, blada lub zaczerwieniona, zanik tkanek miękkich stopy, skłonność do pęknięć w okolicy podeszwy).

obecność infekcji, owrzodzenia i/lub uszkodzenia tkanek głębokich stopy w wyniku zmian w obrębie obwodowego układu nerwowego w obecności neuropatii obwodowej i/lub miażdżycy tętnic kończyn dolnych.

Najczęściej występujące rodzaje cukrzycy wg WHO

Zasady rozpoznawania zaburzeń gospodarki węglowodanowej. (dotyczy cukrzycy typu 1 i 2)

Glikemia przygodna– oznaczona w próbce krwi pobranej o dowolnej porze dnia nie zależnie od posiłku

>199mg/dl- cukrzyca, przy współwystępowaniu objawów hiperglikemii: wzmożone pragnienie, wielomocz, osłabienie

Glikemia na czczo– oznaczona w próbce krwi pobranej 8-14 h od ostatniego posiłku

Stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej

70-99mg/dl- prawidłowa glikemia,

100-125mg/dl- nieprawidłowa glikemia,

>125mg/dl- cukrzyca

Glikemia w 120 minucie doustnego testu tolerancji glukozy (OGTT)

<140mg/dl- prawidłowa tolerancja glukozy,

140-199mg/dl- nieprawidłowa tolerancja glukozy,

>199mg/dl- cukrzyca

Nieprawidłowa glikemia, inaczej stan przedcukrzycowy jest wskazaniem do wykonania OGTT.

Rozpoznawanie cukrzycy ciążowej ma troszeczkę inne kryteria. Pierwsza wizyta u ginekologa w trakcie ciąży.

Wstępne oznaczenie glukozy na czczo
<92mg/dl 92-125mg/dl >125mg/dl
*Należy zaplanować diagnostykę w 24-28 tyg. Ciąży, Wynik nieprawidłowy
Grupa ryzyka- wykonać 75g OGTT- jeżeli wynik prawidłowy diagnostyka j.w. Pilnie wykonać 75g OGTT Pilnie powtórzyć oznaczenie glikemii na czczo

Kryteria rozpoznania cukrzycy ciążowej na podstawie OGTT- spełnione przynajmniej jedno z nich pozwala rozpoznać cukrzycę ciążową.

Czas wykonania oznaczenia Stężenie glukozy w osoczu [mg/dl]
Na czczo 92-125
60 minuta >179
120 minuta 153-199

W prewencji powikłań cukrzycy główną rolę odgrywa leczenie dietetyczne, które ma na celu uzyskanie stężenia glukozy i cholesterolu jak najbardziej zbliżone do wartości u ludzi zdrowych, optymalnych wartości ciśnienia tętniczego krwi, oraz utrzymanie właściwej masy ciała.

Dieta i aktywność fizyczna mogą być jedynymi czynnikami wpływającymi na regulację poziomu cukru we krwi, lub też mogą wspomagać farmakoterapię doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, czy insuliną. Jednak farmakoterapia i insulinoterapia bez odpowiedniego żywienia nie przyniesie oczekiwanych rezultatów.

Niezależnie od rodzaju cukrzycy, w każdej z nich ogólne zalecenia dietetyczne są takie same. Natomiast dopasowując jadłospis do pacjenta należy wziąć pod uwagę rodzaj stosowanej farmakoterapii, czy insulinoterapii.

Ogólne zalecenia dotyczące doboru produktów żywnościowych w cukrzycy.

Dobór produktów spożywczych opiera się na ich indeksie i ładunku glikemicznym.

Dodatkowo poszczególne posiłki w kolejnych dniach powinny mieć zbliżoną do siebie ilość wymienników węglowodanowych WW. Wykluczamy produkty wysokoprzetworzone.

Produkty jakimi należy się kierować przy komponowaniu diety w cukrzycy.

Grupy produktów spożywczych Produkty zalecane- z tego komponuj posiłki Produkty do stosowania w umiarkowanej ilości- czyli mniej i rzadziej
Produkty zbożowe Pieczywo żytnie najlepiej z pełnego ziarna (bez dodatku słodów), otręby(różnego rodzaju, bez dodatków), płatki (żytnie, owsiane, jęczmienne, gryczane), grube kasze (pęczak, gryczana, owsiana), makarony z mąki razowej ugotowane al’dente (żytniej lub pszennej), ryż pełnoziarnisty Pieczywo graham, pumpernikiel, drobne kasze(jaglana, bulgur, jęczmienna drobna),
Warzywa (ilość co najmniej 500g/dobę) optymalnie 700g/d Wszystkie warzywa w postaci surowej (pomidory, ogórki kiszone i świeże, sałata, brokuły, kalafior brukselka, kapusty świeże i kiszona, cukinia, fasolka szparagowa, papryka, buraki, marchew- i inne korzeniowe Ziemniaki gotowane na parze lub w wodzie podawane w całości, nierozgotowane. Indeks glikemiczny warzyw korzeniowych, zwłaszcza marchwi, znacznie wzrasta po ugotowaniu, dlatego zupy gotujemy krótko, aby nie doprowadzić do rozgotowania warzyw.
Owoce (ilość w zależności od zapotrzebowania kalorycznego- 200-300g w kilku mniejszych porcjach) Jabłka, kiwi, grejpfruty, pomarańcze, mandarynki, brzoskwinie, nektarynki, morele, maliny, jagody, borówki, porzeczki, truskawki, wiśnie, śliwki gruszki Banany, winogrona, owoce suszone
Nasiona roślin strączkowych Groch, fasola, soczewica (czerwona, zielona), ciecierzyca
Mleko i produkty mleczne Mleko o zaw. tł do 2%, sery twarogowe chude, w postaci naturalnej- jogurt, kefir, maślanka; serek wiejski o obniżonej zaw. tłuszczu Sery twarogowe półtłuste, sery żółte, serek wiejski, mozzarella (kulka)
Mięso, wędliny, ryby, jaja Mięso chude, bez skóry-indyk, kurczak, wołowina, cielęcina, królik, dziczyzna
Wędliny chude- szynka, polędwica
Ryby świeże chude- dorsz, pstrąg, mintaj, sola, szczupak
Mięso wieprzowe- chudy schab, polędwica, szynka
Ryby świeże tłuste- łosoś, śledź, makrela, halibut Ryby wędzone, konserwy rybne-rzadko
Jaja- 4-6 sztuk w tygodniu
Nasiona i orzechy Siemię lniane, nasiona chia, pestki dyni i słonecznika, orzechy, migdały
Tłuszcze Oleje roślinne nierafinowane do stosowania na zimno(oliwa z oliwek, olej rzepakowy, z pestek dyni)- do sałatek lub do polania gotowej lekko ostygniętej potrawy Masło- do smarowania
Do smażenia- masło klarowane, olej kokosowy, smalec- jednak unikamy smażenia
Na słodko Należy rezygnować z dosładzania ale czasami zamiast cukru można zastosować ksylitol, erytrol, stewię (niewskazana przy insulinooporności), gorzką czekoladę, odrobinę miodu
Przyprawy Sok z cytryny, ocet winny, jabłkowy, suszone i świeże zioła (bazylia, oregano, tymianek, majeranek, papryka słodka, rozmaryn, estragon, cząber), cynamon, natka pietruszki, koperek, kiełki (różne rodzaje) Sól (6g na dobę)
Zupy Na wywarach warzywnych niezabielane, albo z dodatkiem jogurtu lub mleka Na chudych wywarach mięsnych
Sosy Do sałatek na bazie soku z cytryny, oliwy lub jogurtu i ziół Wytworzone w trakcie gotowania potrawy tzw. „sosy własne” delikatnie podprawione mąką
Napoje Woda mineralna- średnio lub wysokozmineralizowana, herbata, kawa, soki warzywne Świeże soki owocowe bez dodatku cukru- spożywane do posiłku, nie samodzielnie.

Ilość wszystkich wymienionych wyżej produktów powinna być dostosowana do zapotrzebowania kalorycznego. Jedynie warzywa można spożywać bez ograniczeń, z zachowaniem wyznaczonych pór posiłków.

Planując jadłospis należy dobrać odpowiednią kaloryczność diety. Jak to zrobić omawiam tutaj. Następnie należy rozplanować rozkład posiłków 4-6 w ciągu dnia.

Posiłki powinno się spożywać w miarę możliwości o tych samych porach +/- 30 min.

Np.:

Śniadanie 25% energii, 7:00

II śniadanie 15%, 10:00

Obiad 30%, 13:30

Podwieczorek 10%, 16:30

Kolacja 20%. 19:30-20:00, o ile kładziemy się spać pomiędzy 22:00 a 23:00.

Oczywiście jest to tylko przykład. Rozkład posiłków dobiera się indywidualnie do czasu spędzonego w pracy/szkole, aktywności fizycznej, możliwości spożywania posiłków w ciągu dnia itd.

Dieta powinna dostarczać wszystkich składników odżywczych (węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy, minerały) w odpowiednich proporcjach. Redukcja masy ciała powinna być odpowiednio zaplanowana w czasie i powinna wynosić 0,5-1kg w ciągu tygodnia.

Są składnikami, które bezpośrednio wpływają na stężenie glukozy we krwi.

Powinny stanowić 40-50% dziennego zapotrzebowania energetycznego.

Węglowodany ogółem dzielimy na: przyswajalne i nieprzyswajalne (błonnik pokarmowy). Wartość energetyczna 1g=4 kcal

Węglowodany przyswajalne dzielimy na:

  1. Wolno wchłaniające się (węglowodany złożone), do których zaliczamy skrobię. Źródło tych węglowodanów to: kasze, płatki zbożowe, pieczywo pełnoziarniste, ryż, makarony pełnoziarniste, mąka nieoczyszczona, nasiona roślin strączkowych). Produkty te powinny być głównym źródłem węglowodanów w diecie cukrzyka, ponieważ ulegają stopniowemu trawieniu, zapobiegając gwałtownemu wzrostowi i spadkowi glukozy we krwi poza granicę normy.
  2. Szybko wchłaniające się (cukry proste i dwucukry), do których zaliczamy glikozę, fruktozę, sacharozę, laktozę. Źródła tych węglowodanów to: cukier, słodycze, syropy, soki owocowe, napoje słodzone, ale też owoce, miód, mleko. Spożycie tych produktów powoduje gwałtowny i wysoki wzrost poziomu glukozy we krwi, dlatego osoby z cukrzycą powinny ich unikać, spożywać w ograniczonej ilości lub odpowiednio łączyć z produktami, które spowalniają trawienie jak tłuszcze i białka.

Węglowodany nieprzyswajalne – Błonnik pokarmowy (włókno pokarmowe).

Wartość energetyczna 1g= 2 kcal i powinien być dostarczony w ilości 20-40g/dobę.

Wyróżniamy dwa rodzaje błonnika: rozpuszczalny i nierozpuszczalny.

Błonnik rozpuszczalny – spowalnia wchłanianie cukrów z przewodu pokarmowego, ma wpływ na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. Źródłem tego błonnika są: otręby i płatki owsiane, nasiona roślin strączkowych, dynia, brokuły, kapusta, jabłka, grejpfruty

Przede wszystkim stanowi materiał budulcowy. Powinno stanowić około 15-20% wartości energetycznej diety. W niektórych przypadkach nawet więcej, ponieważ dieta ze zwiększoną zawartością białka sprzyja zmniejszeniu masy ciała i wyrównaniu glikemii. Należy jednak uważać, ponieważ nadmiar białka w diecie stanowi obciążenie dla nerek, dlatego osoby z nefropatią cukrzycową powinny ograniczyć spożycie białka do 0,8g/kg należnej masy ciała. Wartość energetyczna białka 1g= 4 kcal.

Białko można pozyskiwać zarówno ze źródeł roślinnych, jak i zwierzęcych.

Odzwierzęce źródła białka to jaja, mięso (np.: drobiowe, wołowe, wieprzowe), ryby, mleko i jego przetwory.

Produkty roślinne bogate w białko to głównie nasiona roślin strączkowych (soja i jej przetwory, ciecierzyca, soczewica, fasola) oraz produkty zbożowe.

Tłuszcze powinno się dobierać w diecie równie skrupulatnie jak węglowodany. Wartość energetyczna tłuszczu 1g= 9 kcal. Powinny stanowić 25-35% zapotrzebowania energetycznego.

Tłuszcze pochodzenia roślinnego są źródłem jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie zalecane przy utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu we krwi. Do tego rodzaju tłuszczów należy zaliczyć: nierafinowane oleje roślinne- oliwę z oliwek, olej rzepakowy, z pestek dyni i inne. Jednak należy je stosować jedynie na zimno, do sałatek lub jako dodatek do zup i innych potraw po ich lekki ostudzeniu. Do krótkiego smażenia na średnim ogniu i do duszenia można użyć oliwy z oliwek i oleju rzepakowego. Do tłuszczów roślinnych zalicza się również margaryny. Nie polecam jednak tego typu produktów, ponieważ bardzo często zawierają utwardzone lub częściowo utwardzone tłuszcze roślinne, które są źródłem kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans- to głównie one powodują rozwój miażdżycy.

Źródłem tłuszczów roślinnych są również takie produkty jak: awokado, orzechy, migdały, pestki i nasiona- bardzo dobre źródło kwasów omega3.

Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zawierające głównie nasycone kwasy tłuszczowe, które w połączeniu z cukrami prostymi powodują wzrost stężenia cholesterolu, powinny ulegać ograniczeniu w diecie osób z cukrzycą.

Źródłem tłuszczów zwierzęcych jest: masło, smalec, łój. Wyjątek stanowi olej kokosowy, który jest tłuszczem roślinny, a właściwie w 100% składa się z nasyconych kwasów tłuszczowych.

Zaletą tłuszczów z przeważającą zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych jest ich wysoki punkt dymienia, dlatego masło klarowane, smalec i olej kokosowy najlepiej nadają się do smażenia. Przy czym ten rodzaj obróbki termicznej należy ograniczać w zasadzie u wszystkich, na rzecz duszenia, czy gotowania.

Powinny być podstawą diety każdego cukrzyka. W postaci surowej dostarczają najwięcej witamin, składników mineralnych i błonnika. Powinny być spożywane w każdym posiłku. Natomiast gotowane mają już wyższy indeks glikemiczny, dlatego nie należy doprowadzać do ich rozgotowywania. Warzywa w zasadzie możemy spożywać bez ograniczeń (500-700g/dobę).

Podobnie jak warzywa również są podstawowym źródłem witamin w naszej diecie. Niższy indeks glikemiczny mają w postaci nie rozdrobnionej, spożytej wraz ze skórką, nie poddanej obróbce termicznej. Ze względu na dużą zawartość fruktozy powinno się spożywać je o ograniczonej ilości 200-300g na dobę, a najlepiej w kilku mniejszych porcjach.

Aby zapobiegać rozwojowi nadciśnienia tętniczego, spożycie soli powinno być nie większe niż 6g dziennie (1 łyżeczka).