Cukrzyca
Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą.
Cukrzyca to zespół chorób o podłożu metabolicznym, wyróżniających się hiperglikemią wywołaną zaburzeniami wydzielania i/lub działania insuliny.
Hiperglikemia to wzrost stężenia glukozy we krwi powyżej normy. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do poważnych powikłań, które możemy podzielić na:
- Mikroangiopatie
uszkodzenie małych naczyń włosowatych, najdrobniejszych tętnic i żył – o średnicy poniżej 100nm), należą do nich:
– neuropatia cukrzycowa – uszkodzenie nerwów,
– nefropatia cukrzycowa – cukrzycowa choroba nerek,
– retinopatia cukrzycowa – przewlekłe uszkodzenie narządu wzroku, które rozwija się prawie u wszystkich chorych na cukrzycę.
- Makroangiopatie
uszkodzenia dużych naczyń krwionośnych, należą do nich:
– choroba niedokrwienna serca,
– choroba naczyń mózgowych (udary mózgu),
– choroba naczyń obwodowych (objawy niedokrwienia kończyn dolnych m.in. chromanie przestankowe, zimna stopa, bolesna, blada lub zaczerwieniona, zanik tkanek miękkich stopy, skłonność do pęknięć w okolicy podeszwy).
- Zespół stopy cukrzycowe
obecność infekcji, owrzodzenia i/lub uszkodzenia tkanek głębokich stopy w wyniku zmian w obrębie obwodowego układu nerwowego w obecności neuropatii obwodowej i/lub miażdżycy tętnic kończyn dolnych.
- Cukrzyca typu 1
- Cukrzyca typu 2
- Specyficzne typy cukrzycy- powikłania polekowe, endokrynopatie
- Cukrzyca ciążowa
Zasady rozpoznawania zaburzeń gospodarki węglowodanowej. (dotyczy cukrzycy typu 1 i 2)
Glikemia przygodna– oznaczona w próbce krwi pobranej o dowolnej porze dnia nie zależnie od posiłku
>199mg/dl- cukrzyca, przy współwystępowaniu objawów hiperglikemii: wzmożone pragnienie, wielomocz, osłabienie
Glikemia na czczo– oznaczona w próbce krwi pobranej 8-14 h od ostatniego posiłku
Stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej
70-99mg/dl- prawidłowa glikemia,
100-125mg/dl- nieprawidłowa glikemia,
>125mg/dl- cukrzyca
Glikemia w 120 minucie doustnego testu tolerancji glukozy (OGTT)
<140mg/dl- prawidłowa tolerancja glukozy,
140-199mg/dl- nieprawidłowa tolerancja glukozy,
>199mg/dl- cukrzyca
Nieprawidłowa glikemia, inaczej stan przedcukrzycowy jest wskazaniem do wykonania OGTT.
Rozpoznawanie cukrzycy ciążowej ma troszeczkę inne kryteria. Pierwsza wizyta u ginekologa w trakcie ciąży.
| Wstępne oznaczenie glukozy na czczo | ||
|---|---|---|
| <92mg/dl | 92-125mg/dl | >125mg/dl |
| *Należy zaplanować diagnostykę w 24-28 tyg. Ciąży, | Wynik nieprawidłowy | |
| Grupa ryzyka- wykonać 75g OGTT- jeżeli wynik prawidłowy diagnostyka j.w. | Pilnie wykonać 75g OGTT | Pilnie powtórzyć oznaczenie glikemii na czczo |
Kryteria rozpoznania cukrzycy ciążowej na podstawie OGTT- spełnione przynajmniej jedno z nich pozwala rozpoznać cukrzycę ciążową.
| Czas wykonania oznaczenia | Stężenie glukozy w osoczu [mg/dl] |
|---|---|
| Na czczo | 92-125 |
| 60 minuta | >179 |
| 120 minuta | 153-199 |
W prewencji powikłań cukrzycy główną rolę odgrywa leczenie dietetyczne, które ma na celu uzyskanie stężenia glukozy i cholesterolu jak najbardziej zbliżone do wartości u ludzi zdrowych, optymalnych wartości ciśnienia tętniczego krwi, oraz utrzymanie właściwej masy ciała.
Dieta i aktywność fizyczna mogą być jedynymi czynnikami wpływającymi na regulację poziomu cukru we krwi, lub też mogą wspomagać farmakoterapię doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, czy insuliną. Jednak farmakoterapia i insulinoterapia bez odpowiedniego żywienia nie przyniesie oczekiwanych rezultatów.
Niezależnie od rodzaju cukrzycy, w każdej z nich ogólne zalecenia dietetyczne są takie same. Natomiast dopasowując jadłospis do pacjenta należy wziąć pod uwagę rodzaj stosowanej farmakoterapii, czy insulinoterapii.
Ogólne zalecenia dotyczące doboru produktów żywnościowych w cukrzycy.
Dobór produktów spożywczych opiera się na ich indeksie i ładunku glikemicznym.
Dodatkowo poszczególne posiłki w kolejnych dniach powinny mieć zbliżoną do siebie ilość wymienników węglowodanowych WW. Wykluczamy produkty wysokoprzetworzone.
Produkty jakimi należy się kierować przy komponowaniu diety w cukrzycy.
| Grupy produktów spożywczych | Produkty zalecane- z tego komponuj posiłki | Produkty do stosowania w umiarkowanej ilości- czyli mniej i rzadziej |
|---|---|---|
| Produkty zbożowe | Pieczywo żytnie najlepiej z pełnego ziarna (bez dodatku słodów), otręby(różnego rodzaju, bez dodatków), płatki (żytnie, owsiane, jęczmienne, gryczane), grube kasze (pęczak, gryczana, owsiana), makarony z mąki razowej ugotowane al’dente (żytniej lub pszennej), ryż pełnoziarnisty | Pieczywo graham, pumpernikiel, drobne kasze(jaglana, bulgur, jęczmienna drobna), |
| Warzywa (ilość co najmniej 500g/dobę) optymalnie 700g/d | Wszystkie warzywa w postaci surowej (pomidory, ogórki kiszone i świeże, sałata, brokuły, kalafior brukselka, kapusty świeże i kiszona, cukinia, fasolka szparagowa, papryka, buraki, marchew- i inne korzeniowe | Ziemniaki gotowane na parze lub w wodzie podawane w całości, nierozgotowane. Indeks glikemiczny warzyw korzeniowych, zwłaszcza marchwi, znacznie wzrasta po ugotowaniu, dlatego zupy gotujemy krótko, aby nie doprowadzić do rozgotowania warzyw. |
| Owoce (ilość w zależności od zapotrzebowania kalorycznego- 200-300g w kilku mniejszych porcjach) | Jabłka, kiwi, grejpfruty, pomarańcze, mandarynki, brzoskwinie, nektarynki, morele, maliny, jagody, borówki, porzeczki, truskawki, wiśnie, śliwki gruszki | Banany, winogrona, owoce suszone |
| Nasiona roślin strączkowych | Groch, fasola, soczewica (czerwona, zielona), ciecierzyca | |
| Mleko i produkty mleczne | Mleko o zaw. tł do 2%, sery twarogowe chude, w postaci naturalnej- jogurt, kefir, maślanka; serek wiejski o obniżonej zaw. tłuszczu | Sery twarogowe półtłuste, sery żółte, serek wiejski, mozzarella (kulka) |
| Mięso, wędliny, ryby, jaja |
Mięso chude, bez skóry-indyk, kurczak, wołowina, cielęcina, królik, dziczyzna Wędliny chude- szynka, polędwica Ryby świeże chude- dorsz, pstrąg, mintaj, sola, szczupak |
Mięso wieprzowe- chudy schab, polędwica, szynka Ryby świeże tłuste- łosoś, śledź, makrela, halibut Ryby wędzone, konserwy rybne-rzadko Jaja- 4-6 sztuk w tygodniu |
| Nasiona i orzechy | Siemię lniane, nasiona chia, pestki dyni i słonecznika, orzechy, migdały | |
| Tłuszcze | Oleje roślinne nierafinowane do stosowania na zimno(oliwa z oliwek, olej rzepakowy, z pestek dyni)- do sałatek lub do polania gotowej lekko ostygniętej potrawy |
Masło- do smarowania Do smażenia- masło klarowane, olej kokosowy, smalec- jednak unikamy smażenia |
| Na słodko | Należy rezygnować z dosładzania ale czasami zamiast cukru można zastosować ksylitol, erytrol, stewię (niewskazana przy insulinooporności), gorzką czekoladę, odrobinę miodu | |
| Przyprawy | Sok z cytryny, ocet winny, jabłkowy, suszone i świeże zioła (bazylia, oregano, tymianek, majeranek, papryka słodka, rozmaryn, estragon, cząber), cynamon, natka pietruszki, koperek, kiełki (różne rodzaje) | Sól (6g na dobę) |
| Zupy | Na wywarach warzywnych niezabielane, albo z dodatkiem jogurtu lub mleka | Na chudych wywarach mięsnych |
| Sosy | Do sałatek na bazie soku z cytryny, oliwy lub jogurtu i ziół | Wytworzone w trakcie gotowania potrawy tzw. „sosy własne” delikatnie podprawione mąką |
| Napoje | Woda mineralna- średnio lub wysokozmineralizowana, herbata, kawa, soki warzywne | Świeże soki owocowe bez dodatku cukru- spożywane do posiłku, nie samodzielnie. |
Ilość wszystkich wymienionych wyżej produktów powinna być dostosowana do zapotrzebowania kalorycznego. Jedynie warzywa można spożywać bez ograniczeń, z zachowaniem wyznaczonych pór posiłków.
Planując jadłospis należy dobrać odpowiednią kaloryczność diety. Jak to zrobić omawiam tutaj. Następnie należy rozplanować rozkład posiłków 4-6 w ciągu dnia.
Posiłki powinno się spożywać w miarę możliwości o tych samych porach +/- 30 min.
Np.:
Śniadanie 25% energii, 7:00
II śniadanie 15%, 10:00
Obiad 30%, 13:30
Podwieczorek 10%, 16:30
Kolacja 20%. 19:30-20:00, o ile kładziemy się spać pomiędzy 22:00 a 23:00.
Oczywiście jest to tylko przykład. Rozkład posiłków dobiera się indywidualnie do czasu spędzonego w pracy/szkole, aktywności fizycznej, możliwości spożywania posiłków w ciągu dnia itd.
Dieta powinna dostarczać wszystkich składników odżywczych (węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy, minerały) w odpowiednich proporcjach. Redukcja masy ciała powinna być odpowiednio zaplanowana w czasie i powinna wynosić 0,5-1kg w ciągu tygodnia.
- Węglowodany
Są składnikami, które bezpośrednio wpływają na stężenie glukozy we krwi.
Powinny stanowić 40-50% dziennego zapotrzebowania energetycznego.
Węglowodany ogółem dzielimy na: przyswajalne i nieprzyswajalne (błonnik pokarmowy). Wartość energetyczna 1g=4 kcal
Węglowodany przyswajalne dzielimy na:
- Wolno wchłaniające się (węglowodany złożone), do których zaliczamy skrobię. Źródło tych węglowodanów to: kasze, płatki zbożowe, pieczywo pełnoziarniste, ryż, makarony pełnoziarniste, mąka nieoczyszczona, nasiona roślin strączkowych). Produkty te powinny być głównym źródłem węglowodanów w diecie cukrzyka, ponieważ ulegają stopniowemu trawieniu, zapobiegając gwałtownemu wzrostowi i spadkowi glukozy we krwi poza granicę normy.
- Szybko wchłaniające się (cukry proste i dwucukry), do których zaliczamy glikozę, fruktozę, sacharozę, laktozę. Źródła tych węglowodanów to: cukier, słodycze, syropy, soki owocowe, napoje słodzone, ale też owoce, miód, mleko. Spożycie tych produktów powoduje gwałtowny i wysoki wzrost poziomu glukozy we krwi, dlatego osoby z cukrzycą powinny ich unikać, spożywać w ograniczonej ilości lub odpowiednio łączyć z produktami, które spowalniają trawienie jak tłuszcze i białka.
Węglowodany nieprzyswajalne – Błonnik pokarmowy (włókno pokarmowe).
Wartość energetyczna 1g= 2 kcal i powinien być dostarczony w ilości 20-40g/dobę.
Wyróżniamy dwa rodzaje błonnika: rozpuszczalny i nierozpuszczalny.
Błonnik rozpuszczalny – spowalnia wchłanianie cukrów z przewodu pokarmowego, ma wpływ na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. Źródłem tego błonnika są: otręby i płatki owsiane, nasiona roślin strączkowych, dynia, brokuły, kapusta, jabłka, grejpfruty
- Białko
Przede wszystkim stanowi materiał budulcowy. Powinno stanowić około 15-20% wartości energetycznej diety. W niektórych przypadkach nawet więcej, ponieważ dieta ze zwiększoną zawartością białka sprzyja zmniejszeniu masy ciała i wyrównaniu glikemii. Należy jednak uważać, ponieważ nadmiar białka w diecie stanowi obciążenie dla nerek, dlatego osoby z nefropatią cukrzycową powinny ograniczyć spożycie białka do 0,8g/kg należnej masy ciała. Wartość energetyczna białka 1g= 4 kcal.
Białko można pozyskiwać zarówno ze źródeł roślinnych, jak i zwierzęcych.
Odzwierzęce źródła białka to jaja, mięso (np.: drobiowe, wołowe, wieprzowe), ryby, mleko i jego przetwory.
Produkty roślinne bogate w białko to głównie nasiona roślin strączkowych (soja i jej przetwory, ciecierzyca, soczewica, fasola) oraz produkty zbożowe.
- Tłuszcze
Tłuszcze powinno się dobierać w diecie równie skrupulatnie jak węglowodany. Wartość energetyczna tłuszczu 1g= 9 kcal. Powinny stanowić 25-35% zapotrzebowania energetycznego.
Tłuszcze pochodzenia roślinnego są źródłem jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie zalecane przy utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu we krwi. Do tego rodzaju tłuszczów należy zaliczyć: nierafinowane oleje roślinne- oliwę z oliwek, olej rzepakowy, z pestek dyni i inne. Jednak należy je stosować jedynie na zimno, do sałatek lub jako dodatek do zup i innych potraw po ich lekki ostudzeniu. Do krótkiego smażenia na średnim ogniu i do duszenia można użyć oliwy z oliwek i oleju rzepakowego. Do tłuszczów roślinnych zalicza się również margaryny. Nie polecam jednak tego typu produktów, ponieważ bardzo często zawierają utwardzone lub częściowo utwardzone tłuszcze roślinne, które są źródłem kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans- to głównie one powodują rozwój miażdżycy.
Źródłem tłuszczów roślinnych są również takie produkty jak: awokado, orzechy, migdały, pestki i nasiona- bardzo dobre źródło kwasów omega3.
Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zawierające głównie nasycone kwasy tłuszczowe, które w połączeniu z cukrami prostymi powodują wzrost stężenia cholesterolu, powinny ulegać ograniczeniu w diecie osób z cukrzycą.
Źródłem tłuszczów zwierzęcych jest: masło, smalec, łój. Wyjątek stanowi olej kokosowy, który jest tłuszczem roślinny, a właściwie w 100% składa się z nasyconych kwasów tłuszczowych.
Zaletą tłuszczów z przeważającą zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych jest ich wysoki punkt dymienia, dlatego masło klarowane, smalec i olej kokosowy najlepiej nadają się do smażenia. Przy czym ten rodzaj obróbki termicznej należy ograniczać w zasadzie u wszystkich, na rzecz duszenia, czy gotowania.
- Warzywa
Powinny być podstawą diety każdego cukrzyka. W postaci surowej dostarczają najwięcej witamin, składników mineralnych i błonnika. Powinny być spożywane w każdym posiłku. Natomiast gotowane mają już wyższy indeks glikemiczny, dlatego nie należy doprowadzać do ich rozgotowywania. Warzywa w zasadzie możemy spożywać bez ograniczeń (500-700g/dobę).
- Owoce
Podobnie jak warzywa również są podstawowym źródłem witamin w naszej diecie. Niższy indeks glikemiczny mają w postaci nie rozdrobnionej, spożytej wraz ze skórką, nie poddanej obróbce termicznej. Ze względu na dużą zawartość fruktozy powinno się spożywać je o ograniczonej ilości 200-300g na dobę, a najlepiej w kilku mniejszych porcjach.
- Sól
Aby zapobiegać rozwojowi nadciśnienia tętniczego, spożycie soli powinno być nie większe niż 6g dziennie (1 łyżeczka).